ბევრ რამეს გაუძლო ქართველმა ერმა, მრავალი ხნის განმავლობაში უცხო მფლობელობაში ყოფნას, მაგრამ ვერც არაბებმა, ვერც სპარსელებმა და ოსმალებმა ვერ გაანადგურეს მისი ეროვნული თავისებურება, თვისება და ენა. ყველა მათგანი ცდილობდა... ძალით დაენერგა ისლამი, მაგრამ ეს გავლენა არ სწვდებოდა ღრმად ხალხის მასას, ოსმალებმა მხოლოდ მესხეთში შეძლეს მაჰმადიანობის გავრცელება.
არტურ ლაისტი–გერმანელი მწერალი, პუბლიცისტი